Σε έναν κόσμο συνεχούς διέγερσης και εντατικοποίησης των σχολικών ρυθμών, οι προέφηβοι αντιμετωπίζουν όλο και περισσότερες προκλήσεις στη διατήρηση της προσοχής τους και στη διαχείριση του άγχους τους. Οι πρακτικές ενσυνειδητότητας, προσαρμοσμένες στο σχολικό πλαίσιο με τη μορφή τακτικών εθιμοτυπικών συνηθειών, προσφέρουν μια πολλά υποσχόμενη απάντηση σε αυτές τις σύγχρονες προκλήσεις.
Επιστημονικές βάσεις της ενσυνειδητότητας στους προεφήβους
Η ενσυνειδητότητα ορίζεται ως η προσοχή στην παρούσα στιγμή, σκόπιμα και χωρίς κρίση (Kabat-Zinn, 2003). Η νευροεπιστημονική έρευνα έχει δείξει ότι η πρακτική αυτή οδηγεί σε σημαντικές αλλαγές στον εγκέφαλο, ιδιαίτερα ευεργετικές κατά την κρίσιμη αναπτυξιακή περίοδο της προεφηβείας.
Σύμφωνα με ανάλυση που διεξήγαγε ο Zenner (2014), τα προγράμματα ενσυνειδητότητας στα σχολεία δημιουργούν σημαντικές βελτιώσεις σε τρεις βασικούς τομείς:
- Γνωστικές λειτουργίες και ακαδημαϊκές επιδόσεις
- Συναισθηματική ρύθμιση και διαχείριση του στρες
- Κοινωνικές δεξιότητες και γενική ευημερία
Το έργο των Schonert-Reichl και Lawlor (2010) έδειξε συγκεκριμένα ότι οι προέφηβοι που συμμετέχουν σε προγράμματα ενσυνειδητότητας επιδεικνύουν καλύτερη συναισθηματική αυτορρύθμιση, αυξημένη αισιοδοξία και μείωση των καταθλιπτικών συμπτωμάτων.
Ειδικά οφέλη για παιδιά ηλικίας 9-12 ετών
- Γνωστική ανάπτυξη και μάθηση
Έρευνα των Diamond και Lee (2011) έχει δείξει ότι οι πρακτικές ενσυνειδητότητας ενισχύουν τις εκτελεστικές λειτουργίες, οι οποίες είναι απαραίτητες για τη μάθηση:
- Διαρκής, εστιασμένη προσοχή
- Μνήμη εργασίας
- Ανασταλτικός έλεγχος (ικανότητα να αγνοούνται οι περισπασμοί)
- Γνωστική ευελιξία (ικανότητα προσαρμογής στις αλλαγές)
Συγκεκριμένα, αυτές οι βελτιώσεις σημαίνουν:
- Καλύτερη συγκέντρωση στην τάξη
- Αύξηση της ικανότητας παρακολούθησης σύνθετων οδηγιών
- Μειωμένη παρορμητικότητα
- Μεγαλύτερη επιμονή όταν ο προέφηβος αντιμετωπίζει πολύπλοκα καθήκοντα
- Ρύθμιση συναισθημάτων και μείωση του στρες
Στην προεφηβεία, οι συναισθηματικές διακυμάνσεις εντείνονται και η ευαισθησία στο στρες αυξάνεται. Αρκετές μελέτες, συμπεριλαμβανομένης της Mendelson (2010), έχουν δείξει ότι οι πρακτικές ενσυνειδητότητας:
- Μειώνουν τα επίπεδα της κορτιζόλης (ορμόνη του στρες)
- Βελτιώνουν την ικανότητα αναγνώρισης των συναισθημάτων
- Αναπτύσσουν αποτελεσματικές στρατηγικές αυτοελέγχου
- Μειώνουν τις παρορμητικές αντιδράσεις σε έντονα συναισθήματα
- Κλίμα τάξης και κοινωνικές σχέσεις
Η ενσωμάτωση εθιμοτυπικών πρακτικών ενσυνειδητότητας έχει θετική επίδραση στη δυναμική της ομάδας. Σύμφωνα με την εργασία των Flook et al (2015):
- Η ενσυναίσθηση και η συμπόνια μεταξύ των μαθητών αυξάνονται
- Οι συγκρούσεις μειώνονται σε συχνότητα και ένταση
- Η κοινωνική ένταξη βελτιώνεται
- Η αίσθηση του ανήκειν στην ομάδα ενισχύεται
Εφαρμογή στην πράξη: πρακτικές προσαρμοσμένες στο σχολικό πλαίσιο
Για να είναι αποτελεσματικές και βιώσιμες, οι πρακτικές ενσυνειδητότητας πρέπει να ενσωματωθούν σε τακτικές εθιμοτυπικές τελετουργίες, προσαρμοσμένες στην ηλικία και το πλαίσιο του σχολείου.
- Ένα λεπτό προσοχής στο ξεκίνημα της ημέρας
Περιγραφή: Ένα απλό τελετουργικό για το ξεκίνημα της ημέρας, κατά το οποίο οι μαθητές καλούνται να καθίσουν αναπαυτικά, να κλείσουν τα μάτια τους, αν το επιθυμούν, και να επικεντρωθούν στην αναπνοή τους για ένα λεπτό.
Ειδικά οφέλη:
- Δημιουργεί μια μετάβαση μεταξύ σπιτιού και σχολείου
- Σας επιτρέπει να «ρυθμίσετε» το μυαλό σας σε ηρεμία και να προετοιμαστείτε για τη μάθηση
- Προωθεί μια ήρεμη, δεκτική κατάσταση του νου
Πρακτική εφαρμογή: Ξεκινήστε με 30 δευτερόλεπτα και σταδιακά αυξήστε σε 2-3 λεπτά. Χρησιμοποιήστε ένα κουδούνι ή ένα θιβετιανό μπολ για να σηματοδοτήσετε την αρχή και το τέλος της άσκησης.
- Συνειδητές μεταβάσεις
Περιγραφή: Σύντομα διαλείμματα 30 δευτερολέπτων έως 1 λεπτού μεταξύ των δραστηριοτήτων, κατά τη διάρκεια των οποίων οι μαθητές καλούνται να παρατηρήσουν την εσωτερική τους κατάσταση (επίπεδο ενέργειας, συναισθήματα, σκέψεις) και να επικεντρωθούν εκ νέου πριν προχωρήσουν στην επόμενη δραστηριότητα.
Ειδικά οφέλη:
- Βελτιώνουν την ποιότητα της προσοχής κατά την αλλαγή δραστηριοτήτων
- Μειώνουν την ταραχή που παρατηρείται συχνά κατά τη διάρκεια των μεταβάσεων
- Αναπτύσσουν τη μεταγνώση (επίγνωση των δικών τους νοητικών καταστάσεων)
Πρακτική εφαρμογή: Χρησιμοποιήστε μεταφορές που αιχμαλωτίζουν τη φαντασία των προεφήβων, όπως: «Αφήστε κάτω τα στυλό σας και φανταστείτε ότι είστε ένας παίκτης που πατάει παύση σε ένα βιντεοπαιχνίδι. Πάρτε τρεις βαθιές αναπνοές για να επαναφορτιστείτε πριν προχωρήσετε στο επόμενο επίπεδο».
- Το συναισθηματικό βαρόμετρο
Περιγραφή: Μία καθημερινή τελετουργία κατά την οποία οι μαθητές αφιερώνουν ένα λεπτό για να αναγνωρίσουν και να ονομάσουν τη συναισθηματική τους κατάσταση, είτε ατομικά σε ένα ημερολόγιο είτε συλλογικά χρησιμοποιώντας ένα οπτικό βοήθημα (διάγραμμα συναισθημάτων).
Ειδικά οφέλη:
- Αναπτύσσει το συναισθηματικό λεξιλόγιο
- Κανονικοποιεί τη συναισθηματική έκφραση
- Επιτρέπει στους εκπαιδευτικούς να προσαρμόζουν την προσέγγισή τους ανάλογα με τις επικρατούσες συναισθηματικές καταστάσεις
Πρακτική εφαρμογή: Δημιουργήστε ένα συλλογικό «θερμόμετρο συναισθημάτων» όπου κάθε μαθητής μπορεί να τοποθετήσει τον προσωπικό του δείκτη ανώνυμα ή όχι, ανάλογα με το επίπεδο εμπιστοσύνης της ομάδας.
- Η πρακτική της ευγνωμοσύνης
Περιγραφή: Η πρακτική της ευγνωμοσύνης μπορεί να γίνει με τη χρήση της ευγνωμοσύνης: Ένα εβδομαδιαίο ή καθημερινό τελετουργικό όπου οι μαθητές καλούνται να εντοπίσουν και να μοιραστούν κάτι για το οποίο νιώθουν ευγνωμοσύνη.
Ειδικά οφέλη:
- Αναπτύσσει την προσοχή στις θετικές πτυχές της εμπειρίας
- Ενισχύει την αισιοδοξία και την ανθεκτικότητα
- Δημιουργεί θετική ατμόσφαιρα στην τάξη
Πρακτική εφαρμογή: Προτείνετε ένα ατομικό «ημερολόγιο ευγνωμοσύνης» ή ένα τελετουργικό διαμοιρασμού σε έναν κύκλο όπου κάθε μαθητής μπορεί να εκφράσει την ευγνωμοσύνη του για κάτι απλό και συγκεκριμένο.
Συμπέρασμα
Η ενσωμάτωση τελετουργιών ενσυνειδητότητας στην καθημερινή σχολική ζωή αποτελεί μια προληπτική προσέγγιση για την υποστήριξη της γνωστικής, συναισθηματικής και κοινωνικής ανάπτυξης των προεφήβων. Βασισμένες σε επιστημονικά επικυρωμένες και κατάλληλες για την ηλικία πρακτικές, οι τελετουργίες αυτές μπορούν να γίνουν πολύτιμα εργαλεία που θα βοηθήσουν τους μαθητές να περιηγηθούν στις προκλήσεις αυτής της αναπτυξιακής περιόδου.
Αναφορές
Britton, W. B., Lepp, N. E., Niles, H. F., Rocha, T., Fisher, N. E., & Gold, J. S. (2014). A randomized controlled pilot trial of classroom-based mindfulness meditation compared to an active control condition in sixth-grade children. Journal of School Psychology, 52(3), 263-278.
Burke, C. A. (2010). Mindfulness-based approaches with children and adolescents: A preliminary review of current research in an emergent field. Journal of Child and Family Studies, 19(2), 133-144.
Diamond, A., & Lee, K. (2011). Interventions shown to aid executive function development in children 4 to 12 years old. Science, 333(6045), 959-964.
Flook, L., Goldberg, S. B., Pinger, L., & Davidson, R. J. (2015). Promoting prosocial behavior and self-regulatory skills in preschool children through a mindfulness-based kindness curriculum. Developmental Psychology, 51(1), 44-51.
Kabat-Zinn, J. (2003). Mindfulness-based interventions in context: Past, present, and future. Clinical Psychology: Science and Practice, 10(2), 144-156.
Mendelson, T., Greenberg, M. T., Dariotis, J. K., Gould, L. F., Rhoades, B. L., & Leaf, P. J. (2010). Feasibility and preliminary outcomes of a school-based mindfulness intervention for urban youth. Journal of Abnormal Child Psychology, 38(7), 985-994.
Schonert-Reichl, K. A., & Lawlor, M. S. (2010). The effects of a mindfulness-based education program on pre-and early adolescents’ well-being and social and emotional competence. Mindfulness, 1(3), 137-151.
Zenner, C., Herrnleben-Kurz, S., & Walach, H. (2014). Mindfulness-based interventions in schools-a systematic review and meta-analysis. Frontiers in Psychology, 5, 603.
